بازرگانیی ئێران و هەرێمی کوردستان

بە پێی هەواڵی تیجارەت ‌بان بە گوێرەی ماڵی کتێبی کوردی، لەم کتێبەدا فرەتر لە ٤ هه‌زار مەسەل و مەتەڵ و پەند لە وێژەی زارەکی سنە لە کو کراوەتەوە. بڕێک لەوانە کە هەر تایبەتی بازنەی فەرهەنگی سنەن و لە ناوچەکانی ترا باو نین بە کوردی پێوەر شرۆڤە و شیکردنەوە یان بو کراوە. پەند و مەسەل بە پێ تەعریف بریتیە لە گووشراوی عەقڵییەت و ژیری گشتی و کە بە پێ وریایی و هۆشی تاکی کۆمەڵەوە بە کار ئەبرێ.

بە کار بردنی پەند و تەمسیل و مەسەل بو بەیانی ئەزموونەکان و تەنانەت ڕوانگە و جەهانبینی لە کۆمەڵگای ئێمە لە مێژە باو بووە بەڵام لایەنی گرنگی فەرهەنگی زارەکی و بە تایبەت مەسەل و مەتەڵەکان دەقی ڕەسەنی وشەکان و ڕستەکانە . ئەم وشەو و ڕستەگەلە بە درێژایی زەمان هەم لە باری دیم و ڕوواڵەتەوە و هەم لە باری ناوەرۆکا سیویاون و بە جوانی و ڕێک و پێکی هەمەلایەنە گەیشتوون و هێشتا هەر لە کۆمەڵگای تازەشدا بە کەڵکن، هاو پەیوەندی فەرهەنگی زارەکی کوردی لە تەک فەرهەنگی زارەکی و نووسراوی ئێرانی و فارسیدا هەم بە وشە و هەم بە ناوەرۆک و مانا ڕوونە و دیارە هۆەکەشی پێوەندی بنەڕەتی ئەو دوو زمانەیە.

لە فەرهەنگی زارەکی سنەشدا ئەم دوو تایبەتمەندییە هەر هەیە بو ئیسبات و جەخت لە سەر ئەم باسە بڕوانن بو نـموونەکانی ژێرەوە.

 ئاو بێ لەغاوی خواردیە
 ‌آب بی لجام خوردە است

 ئاو لە ئاوەن ئەکۆتێ
  آب بە هاون کوفتن

 سەگ خوا غەزەبی لێ بگرێ نان شوان ئەخوات
ا جل سگ چو برسد نان چوپان خورد

 خەو برای مەرگە
 از خواب قیاس مرگ باید گرفت

 بە قەو بەڕ خوەت پا دا کیشە
  از گلیم خود پا بیرون نمی باید نهاد

▫️ژیانی ساکاری خەڵک لە کوردەوایدا بە تایبەت چینە فەرهەنگ سازەکان یانێ زەحمەتکێشانی وەرزێر و حەیوندار، فەقی و مەلاکان، پیشەسازەکانی شارودێ و هوزە کوچەرەکان وای کردوە کە خەڵک مەبەستەکانیان بە ئاشکراو ڕوون دەر خستوە و جورێ لە شفافیت و ئاشکراوێژی لەم مەسەلگەلە بەرچاو ئەکەوێ کورد وتەنی مسە مس ناکات ئەیژێ مسەفای پاک بەڵام هیچکامیان سنووری ئەخلاقیان نەبەزاندووە.

مەسەل و پەند و قسەی خۆش و ڕاز و چیرۆک بەشێکی گرنگە لە هەرزمانێک. زمانی زیندووی کوردی لە باری ساختار و و پێکهاتەوە لە لەک و کەلهۆڕەوە بگرە هەتا کرمانجی بادینان یەک پارچە و یەک قەوارەیە، بەڵام وەکوو هەر زمانێکی تر لە هەر ناوچەیکا بە پێ ژیان و زەمانەوە شێوەزارێک لە ئاخەفتن پەرەێ سەندوە، کە ڕەنگ و تام و چێژی خۆی هەیە، ئاخەوەرانی ئەم شێوەزارگەلە دوای ئەوە گوێچکەیان ئاشنا بوو لە تەک دەنگەکان و کرژی و خاوی و ئاهەنگی شێوەکانی تر بە ئاسانی لە یەک تێ ئەگەن، مێدیای دنیای تازە هەلێکی باش بوو بۆ ئەم ڕەوتە، بەڵام نەک هەر زمانی کوردی زۆربەی زمانەکانی دونیا ئەوڕۆکە ڕووبەڕووی مەترسی گەوەرەی هێرشی زمانە جەهانیەکان وەک ئێنگلیسی بوونەتەو کە ساختاری وشە وڕستەی زمانەکانی تر ئەخاتە ژێر کارتێکردنی خوەی، ئەوترێ گێ ڕۆژێ لە دۆنیا بە دەیان وشەێ تازە دینە ناو کار و ژیانەوە کە ئەمانە بە زمانی ئەوانەیە کە ئافراندن و خۆلقاندیان لە بواری فەنی و بیرکاری و ئابووری و ڕامیاریا هەیە و باقی زمانەکان بە ناچار تووشی کارتێکردن و گۆڕان ئەبن، دیارە چارە ئەوە نیە کە تەسلیم بین و زمانی خومان کە بەشێکە لە کەسایەتیمان دەستی لێ بکێشێن ئەوە کە بۆمان ئەکرێ ئەشێ بتوانین دنیای شیرینی زمانی خومان بخەینە ڕوو، بەربڵاوی زمانی کوردی هەم هەلە و هەم هەڕەشە، ئەگەر سامانی تواو شێوەئاخەفتنەکانی کۆردی بناسین و بیانگرینە کار ئەتوانین بۆ بەشێ لەم گەورەبوونی جەهانی زمانەکان لە کوردیدا خوەراک و پێخوەری پێویست لە سەر قانوونی خودی زمان پەیا کەین و ماڵی تازەی زمانی پێ دروست کەین، هەڕەشەیە ئەگەر بێژین هەر شێوەی ئاخەفتنی ماڵی ئێمە ئەشی ببێ بە پێوەر ومێعیار، زاراوەی سنەیی ( کۆردی ئەردەڵان هەڵەیە) کە ئەندامێکە لە هۆشەی کۆردی ناوەڕاست لە جۆغرافیاێکی بەر بڵاودا هەر لە مێژە پەرەی سەندووە تایبەتمەندی ئەم زاراوە کۆبەستنی فێعلەکانە بە گەل و بۆ فێعلی وتن و ویستن بێژە و گەرەک بوون بە کار ئەبەن جۆغرافیای کۆردی سنەیی لە دەشتی زەهاو بناری قەسری شیرینەوە دەس پێ ئەکات هەتا تیکابی هەوشار و لە قۆرە و لەیلاخەوە هەتا کەڵاتەرزان و سەرشیو و لەو دێو سنوورێشەوە لە دەشتی شارەزور و گەرمیان هەر ئەم شێوە ئاخەفتنە زاڵە.

زۆربەی ئەم مەسەل و پەندانەی کە لەم کتێبەدا نووسراون من لە ژیان و کاروباری ئاسایییدا لە دایکم شەرافەت خانمی پەرەنگم بیستووە و هەروا لە خوالێخوەشبوو ئامە «فاتمەی حەیدەری گەنمانی» یش کە زەمانێ گەورەی بنەماڵەمان بوو و بو خوەی کان قسەوفەرهەنگی ڕەسەنی کوردی بوو.